Kürt Edebiyatı

640 Okunma

admin

Hala bile Kürtlerin varlığı ya da Kürt dili üzerine konuşulduğunda, birileri kalkıp “Hani Kürtlerin dili? Hani edebiyatları, tarihleri?’ diyebiliyor. Kuşkusuz bu yazının amacı, Kürtlerin varlığını, dilini ve edebiyatını birilerine ispat etmek değil. Üstelik bu gerekli de değil. Zaten bunların neredeyse tümü akademik bir bakış açısına da sahip değiller. Konuyu araştırmadan, tamamen siyasal bir gözle değerlendiriyorlar. Eğer tarihin yorumlanmasında, edebiyat araştırmalarında, dilbiliminde bilimsel kıstaslar esas alınırsa görülür ki Kürtlerin de en az diğer halklar kadar köklü bir edebiyat geçmişi ve bir o kadar da edebi eserleri, klasik yazarları vardır.

Bir diğer belirtilmesi gereken konu da şu. Her ne kadar Kürt olmayan birilerinin bilim dışı bakış açılarını eleştiriyorsak bile şunu da reddetmiyoruz. Evet, ağırlıkla son yüzyılda olmak üzere Kürtler üzerine yapılan araştırmaların neredeyse tümünün öncüsü, yürütücüsü yabancılar. Kürt dilini ilk araştıran, elyazmalarını bulan, tarihsel ve edebi belgeleri ilk yayımlayan Alexander Jaba, Albert Socin, Bazil Nikitin, M. B. Rudenko ve Minorski gibi bilim adamları, akademisyenler, araştırmacılar… Elbet unutmamak gerekir ki son yüzyılın dünyadaki en mağdur halkı da Kürtler. Bu nedenledir ki Kürtleri bizzat kendileri değil, dahaçok başkaları araştırmış. Bu, Kürt araştırmacı ve akademisyenlerin olmadığı, hiçbir şey yapmadıkları anlamına gelmiyor. Kürtler arasında da birçok değerliçalışmaya imza atmış Mehmet Emin Bozarslan, Ekrem Mayî, Malmisanij, Mehmet Bayrak gibi değerli araştırmacılar var.

Dilin klasik edebiyat üzerindeki etkileri

Bilindiği gibi klasik edebiyat, edebiyatın üreticisi halkın konuştuğu dil ile yakından ilintilidir. Edebiyat, dil ile korunur, gelişir. Kürt edebiyatı da bu bakış açısından farklı değerlendirilemez.

Bugün daha net biliyoruz ki klasik Kürt edebiyatının kökeni günümüzden en az bin yıl öncesine uzanıyor. Konuyla ilgili farklı değerlendirmeler olsa bile, klasik Kürt eserlerinin dili bugün bile büyükçoğunlukla anlaşılır durumda.

Klasik edebiyat eserlerindeki dilin anlaşılır olmasını bazı araştırmacılar dilin durağanlığına ve bu nedenle gelişim periyodunun giderek gerilemesine bağlıyor. Kanımca bu tek başına açıklayıcı değil. Kürtler bugün bile klasik eserlerinin önemliçoğunluğunu anlayabiliyorlar ise bu dahaçok onların binlerce yıldır aynı topraklar üzerinde yerleşik olmalarından kaynaklanıyor. Şurası da bir gerçek ki nedeni ne olursa olsun bugün bile klasik Kürt dilinin anlaşılır olması ve giderek modern Kürt yazarlarının klasik eserlerin dilini kendi ürünlerine taşıması, Kürtlere dil ve edebiyat alanında ciddi olanaklar yaratmıştır.

Klasik edebiyatın kökeni

Kürt klasik edebiyatının kökeni, Kürtçe yazılı ilk eser üzerine araştırmacılar arasında farklı bakış açıları var. Bölgedeçalışmalar yapan Erzurum Konsolosu Alexander Jaba’ya göre klasik Kürt edebiyatının ilk yazarı şair Elî Herîrî’dir. Jaba’nın dediklerinden farklı olarak Baba Tahîê Hemedanî’yi ilk klasik yazar olarak kabul edenler var. Kürt araştırmacı Enver Mayî ise Îbn Xelîkan’ın ilk klasik Kürt yazarı olduğunu yazar.

Günümüzde araştırmacıların elinde Îbn Xelîkan’a ait yazılı bir Kürtçe eser yok. Öte yandan Îbn Xelîkan ile Baba Tahîê Hemedanî, aynı dönemde yaşamış Kürtler. Minorski’nin ebced hesabına göre Baba Tahîr 938 ile 1010 yılları arasında, Îbn Xelîkan ise doğum tarihi bilinmemekle birlikte 1020 yılına kadar yaşamış. Elî Herîrî, her iki Kürt klasik yazarından daha sonraki yıllarda, 1010 ile 1078 yılları arasında yaşayan ve eserlerinin bir kısmı günümüze kadar ulaşmış bir Kürt şairi. Baba Tahîr’in de Hz. Muhammed’i metheden Gorî lehçesi ile yazılmış şiirlerinden bir kısmı günümüze kadar ulaşmayı başarabilmiş.

Baba Tahîê Uryan olarak da bilinen Baba Tahiê Hemedanî, adından da anlaşıldığı gibi İran Kürdistanı bölgesinin Hemedan kentinden. İslam Ansiklopedisinde yer alan anlatıma göre Baba Tahîr, “uryan’ lakabını bu kentteki Hemedan medresesinde alıyor. “Veli’ mertebesine ulaşmak için soğuk bir günün gecesindeçıplak olarak suya giren Baba Tahîr, sabah kalktığında “akşam yatarken yarım Kürt’tüm. / Sabah uyandım Arap’ım.’ anlamına gelen dizeleri ile ancak dönemin egemen dili ile “veli’ olunabileceğini de anlatıyor. Bilindiği gibi “uryan’ Arapça bir sözcük olup “çıplak’ anlamında kullanılıyor. Öte yandan gırtlak ağırlıklı konuşan halkların böğürürken’, “ure ur’ biçiminde seslerçıkardığını ve Baba Tahîr’in sürekli Allah’a yakardığı, yakarışlarını “böğürerek’ yaptığı için de “uryan’ lakabını aldığını belirten araştırmacılar var. Hangisi olursa olsun, kesin olan şu: Baba Tahîr şiirinde ifade ettiği gibi Kürt ve bir kısım eserini, özellikle de Peygamber’e methiyelerini, Prokürtçe denilen Gorî lehçesi ile kaleme almış.

Elî Herîri, Şemdinli ilçesine bağlı Herîr köyünde dünyaya gelmiş. Kürtçe kaleme alınan bir divanının olduğu biliniyor. Ancak bu divanın tümü araştırmacıların elinde mevcut değil. İlk kez 1887 yılında Albert Socin, Herîrî’nin bir şiirine eserinde yer vermiş. Sadiq Bahadîn ise 1980 yılında yayınladığı “Hozanît Kurd / Kürt Şairleri’ adlı eserinde Herîrî’ye ait bir divandan söz ederek bu divandaki birkaç şiire kitabında yer vermiş. Ayrıca M. B. Rudenko’dan da biliyoruz ki Elî Herîrî’nin el yazmalarından bir kısmı Şaltikov-Şedrin’de Lenîngrad Kütüphanesindedir.

Kürt klasik yazarları

Alexander Jaba kitabında 8 Kürt şairinden söz ediyor. Jaba’nın sözünü ettiği şairler şunlar: Elî Herîrî (1010-1078), Melayî Cizîrî (12. veya 15-16. yüzyıl), Feqiyî Teyran (1307-1375 ya da 1590-1660), Melayî Batî (1417-1491), Ehmedî Xanî (1650-1706), Îsmaîlî Bazîdî (1654-1709), Şeref Xanî Hekarî (1682-1748), Murad Xanî Bazîdî (1736-1778).

Jaba’nın yanı sıra Kürt dilinin miri Celadet Bedirxan da, 1930’lı yıllarda Latin alfabesi ile yayınlanan ilk Kürt dergisi Hawar’ın 33. sayısında, Herekol Azîzan mahlası ile kaleme aldığı yazısında Soranca ve Kurmanca yazan Kürt klasik yazarlarından söz ediyor. Celadet Bedirxan, bu yazarların yaşam öykülerine ve eserlerine de bu yazısında kısaca yer veriyor. Celadet Bedirxan’ın makalesinde adları verilen Kürt klasik yazarları arasında eserlerini Soranca lehçesinde kaleme alan Nalî, Hecî Qadiê Koyî, Şîx Riza Telebanî ile eserlerini Kürtçe’nin Kurmanci lehçesinde kaleme alan Axayî Bidarî, Siyahpûş, Axayok, Mewlana Xalid, Mele Yehyayî Mizûrî, Mele Xelîlî Sîrtî, Şîx Ebdilqadiê Geylanî, Hecî Fetahî Hezroyî, Şîx Mihemedî Hedî, Şîx Evdirehmanî Taxî, Şîx Nureddînî Birîfkî, Şîx Evdirehmanî Axtepî, Mela Unisî Erqetînî ve Melayî Erwasî var.

Mele Xelîlî Sîrtî Nehcel Enam adlı eserin yazarıdır. Şîx Evdirehmanî Axtepî’nin ikisi Kürtçe, ikisi Arapça dört divanı vardır. Şîx Evdirehmanî Axtepî Dîwana Rûhî ve Rewdneîm adlı Kürtçe eserlerin yanı sıra “Kîtabû Keşfîz’zelam’ ve “Kîtab-ûl Ebrîz’ adlı kitapları kaleme alırken, Celadet Bedirxan’ın belirttiğine göre Mele Unisî Erqetinî Kürtçe gramer kitabı, Melayî Erwasî ise bir Kürtçe tıp kitabı yazmış.

Klasik Kürt yazarları arasında Goranice eserler yazanlar da var. Ehmedî Textî, Şîx Mistefayî Beseranî (1641-1702), Xanay Qubadî (1700-1759), Feqî Qadirî Hemewend, Mewlana Xalid (1777-1826) ile Mahzûnî Kürtçe’nin Goranî lehçesinde kitap yazan klasik edebiyatçılar… Xanay Qubadî’nin Şîrîn û Xusrew kitabı ile Mewlana Xalid’in Kürtçe divanı, 20. yüzyılın başlarında, İstanbul’da da dönemin aydın ve yazarları tarafından basılmış.

Selîm Silîman (16-17. Yüzyıl), Leyl û Mecnûn adlı manzum eseri kaleme alan klasik Kürt edebiyatçısıdır. Xaris Bîdlîsî (1758), Pertew Begî Hekari ve Alî Teremoxî de Kürtçe kaleme Pendik rus escort aldıkları eserlerle Kürt kütüphanesini zenginleştiren klasik yazarlar arasında saygın yerlerini almışlar.

Elbet klasik Kürt yazarları arasında sadece erkekler yer almıyor. Daha 47 yaşında iken yaşamını yitiren ve Mestûre Xanim adı ile bilinen Mah Şeref Erdelanî (1800-1847) ile samsun ukraynalı escort Sirre Xanima Amedî (1814-1865) ve Mîhrîbana Berwarî (1814-1865) de Kürtçe eserleri günümüze ulaşan ilk Kürt kadın yazarlarıdır.

Fehmi Işık/İlkhaber

Kaynakça

1. Antolojiya Helbestvanîn Kurd, Derleyen A. Bali, Pelî Sor Yayınları, İstanbul, 1992.
2. Geçmişten Bugüne Kürtler ve Kürdistan, Kemal Burkay, Deng Yayınları, İstanbul, 1992.
3. Hayat Hikayem, Cegerxwîn, Evrensel Yayınları, İstanbul, 2003.
4. Mem û Zîn, Ehmedî Xani,çeviren M. Emîn Bozarslan, Deng Nişantaşı vip escort bayan Yayınları, İstanbul, 1996.
5. Rewdneim, Şîx Evdirehmanî Axtepî, Yayına Hazırlayan: Zeynel Abidîn Zinar, Stockholm, 1991.
6. Tarîxa Edebyata Kurdî, Prof. Qanatî Kurdo, Öz-Ge Yayınları, Ankara, 1992.